Dr. İbrahim KARAER
XV. ve XVI. yüzyıl belgelerinde Uluborlu kazasına bağlı köyler arasında adı geçen Çaylak köyü, bugünkü Büyükkabaca kasabası sınırları içinde bulunmakta idi. Çaylak köyü, XV. ve XVI. yüzyıllarda Uluborlu kazasına bağlı küçük bir köydü. Bu köyde 1478 tarihinde 8, 1568’de 5 nefer yaşamakta idi (Karaca, 2012: 179,191). 438 numaralı defterde Çaylak köyünde padişah hassı olarak 3 nefer Yörük kayıtlıdır. Yusuf Halaçoğlu, Çaylak Yörüklerini Afşar boyuna bağlı olarak gösterir (Karacan, 2012: 56). Çaylak köyünün, 1600 veya 1700’lü yıllarda Yörük Kabacalu (Kabaca-i Kebir) köyüne taşındığı tahmin edilmektedir.
Günümüzde Çaylak olarak adlandırılan mevki, Karakuzu Dağının Gelincik tepesine bakan yamacıdır. Büyükkabaca Belediyesi Soğuk Hava Deposunun yanından başlayarak Senirkent’e giden asfaltın üst tarafına düşer. Soğuk hava deposunun önünde asfaltın üst tarafında bulunan mezarlık, Çaylak köyünün mezarlığıdır (Tokmak, 2000: 56). Büyükkabaca kasabasında “Çaylak” olarak tanınan bir sülale yaşamaktadır. Senirkent ilçe merkezinde de, “Çaylak” soyadını taşıyan geniş bir aile mevcuttur. Bu ailenin Çaylak mevkii olarak anılan ve Yassıören köyü altına kadar uzanan alanda arazileri bulunmaktadır. Bu durum Çaylak köyünün, Büyükkabaca altından Yassıören’e kadar uzanan geniş bir araziye sahip olduğunu; bu köyde yaşayan insanların Büyükkabaca’nın yanı sıra Senirkent’e de göçtüklerini gösterir.
Çaylak köyü, Kanuni Sultan Süleyman zamanında (1520-1566) geliri vakıflara tahsis edilen vakıf köyü idi. Bu köyde, Çaylak Kuyusu Vakfı vardı ve köyün geliri bu kuyuya vakfedilmişti. Bu vakfın gelirinden, Çaylak kuyusunun ve Yörük Kabacalu (Büyükkabaca) köyündeki çeşmenin bakım masrafları karşılamakta idi. 1530 tarihinde Çaylak Köyü Vakfı olarak geçen bu vakfın geliri 1.243 akçe idi. Bu vakıf, sonraları Çaylak Kuyusu ve Çaylak Çeşmesi Vakfı olarak adlandırılmış, Büyükkabaca köyü gelirleri de buraya bağlanmıştır (Akdemir, 2005: 130). 1570-1571 tarihli defterde Çaylak köyünde bulunan Çaylak Kuyusu vakfı hakkında şöyle bir kayıt vardır: “Karye-i Çaylak vakf-ı Amm der karye-i mezkure defter-i köhnede mukayyed hala Eyne Hoca tasarruf eder. Karye-i mezbure bu köyde olan Çaylak kuyusuna kadimden vakıf olduğu defter-i köhnede mukayyed zikr olan kuyu meremmetinden (tamirinden) ziyade gelen Merhum Sultan Süleyman Kabaca nam karyeye gelen çeşme mesafe-i baideden (uzaktan) gelüp meremmete (tamirata) külli akça lazım olup vakf dahi olmadığı ecilden çeşme-i mezburenin meremmetine vakf edip hükm-i şerif ihsan edip hala bu minval üzere hüküm verdüğü ecilden defter-i cedide kayd olundu ki kuyuyu şeyh olan yevmi 2 akçe vazifeye mutasarrıf olup ondan baki kalan kuyuya sarf olunduktan sonra – baki ne kalırsa- çeşme-i mezbureye mütevelli olan kabz edip (alıp) çeşme meremmetine (tamirine) sarf eyleye” denilmektedir (Karaca, 2012: 122-123). Bu kayıttan, Çaylak Kuyusu Vakfı gelirinden Çaylak kuyusunun ve Büyükkabaca köyündeki çeşmenin bakım masraflarının karşılandığı anlaşılmaktadır.
Salih Zeki Yıldırım, Osmanlı Padişahı I. Murat’ın bölgeyi ziyaretinde Çaylak Kuyusunda su dolduran kıza, Çaylak örenlerinin bulunduğu yerin a’şar gelirinin, kızın babası Hacı Abdülkerim’e ait olduğunu gösterir bir ferman verdiğine dair rivayet nakletmiş ve bu olayın 1372 yılında vuku bulduğunu yazmıştır. Yıldırım, “bu fermanın Uluborlu’ya götürülüp yetkiliye verildiği ve emrin yerine getirildiğini biliyoruz” şeklinde bir ifade kullanmasına rağmen, fermanın geçerlilik derecesi ve sonucunu öğrenemediğini belirtmiştir (Yıldırım, 2003: 46,117-118).
XIX. yüzyıl arşiv belgelerinde de Çaylak Kuyusu Vakfı ile ilgili kayıtlar vardır. Mesela; H.1217/M/21 (M.24 Mayıs 1802) tarihli belge, Uluborlu’nun Kabaca-i Kebir köyündeki Çaylak Kuyusuna Şeyh tayini hakkındadır (BOA C.EV.182-9059). Bu belgeye göre; bu vakıfta geliri Kabaca köyünden olmak üzere günlük iki akçe karşılığında şeyhlik görevini yürüten Mustafa İbni Taberdar İsmail Efendi kendi isteği ile görevini iki kardeş olan İbrahim ve Hüseyin İbni Molla Hacı Hasan Efendilere bırakmıştır. 21 Muharrem 1217 (24 Mayıs 1802) tarihinde bu iki kardeş iki akçe mukabilinde Çaylak Kuyusu Vakfına müştereken şeyh olarak atanmışlardır (Akdemir, 2005: 130). H.1240 (M.1825) tarihli belgede Uluborlu kazası köylerinden Kabaca-i Kebir köyünde bulunan Çaylak Çeşmesi ve Çaylak Kuyusu Vakfının mütevellisi olan Hüseyin bin Hasan ve karındaşı oğulları Hasan ve Ömer adlı kişiler kendi rızalarıyla Uluborlu kasabası sakinlerinden Esseyid el-Hac Hüseyin bin Mehmet’e feragat ederek atik beratlarını Meclis-i şeri’de teslim etmişler ve Uluborlu kadısı Hafız Osman tarafından bu istekleri onaylanmıştır (Ek 1: COA C.BLD 59-2920).
H.1252 – 1264 (M.1836-1848) tarihli Hamit Sancağı Evkaf Defterinde “Vakf-ı Çaylak Kuyusu der karye-i Kabaca-i Kebir tabi Uluborlu” şeklinde kaydedilen bu vakfın 1839-1844 yıllarına ait altı yıllık gelirleri toplamı 2.852,5 kuruştur. Bu gelirin 150 kuruşu muhasebe harcı ve maaş, 2.100 kuruşu alışılmış masraflar için harcanmıştır. Geriye kalan 602 kuruş mütevelli korumasındadır (COA EV.d. 10248).
Bu vakfın 1845-1850 tarihleri arasındaki beş yıllık geliri ise 3.517 kuruş olup, buğday ve arpa aşarından oluşmaktadır (Karaca, 2012: 123). H.1262-1266 (M.1845-1850 tarihli evkaf defterinde Çaylak Kuyusu vakfının beş yıllık hasılatı 3.513 guruş olarak yazılmıştır (COA EV.d 12970). H.1269-1271 (M.1852-1855) tarihli Hamit Sancağı Evkaf Defterinde ise bu vakıf, “Kabaca-i Kebir’de Çaylak Kuyusu ve Çeşmeleri Vakfı” olarak kayıtlıdır. Vakfın mütevellisi Şeyh Mehmet ile görülen hesaba göre, üç yılda 810 kuruş gelir sağlanmış ve bunun tamamı masraflara harcanmıştır (COA EV.d. 15150).
1874-1875 tarihli Hamit Sancağı Evkaf Defterine göre “Çaylak Kuyusu Vakfı”nda sekiz ferağ işlemi yapılmış, bunun karşılığında 146 guruş gelir elde edilmiştir (COA EV.d. 23408). Bu kayıtlar, kuyunun XIX. yüzyılda aktif olarak işletildiğini göstermektedir. Günümüzde maalesef bu kuyu kapatılmıştır
Sonuç
Çaylak Kuyusu ve Çaylak Çeşmesi Vakfı, Uluborlu kazası köylerinde başka örneği olmayan vakıf olması bakımından önemlidir. Beş yüz yıldan fazla çevre halkına hizmet sunan bu vakıf eseri, Büyükkabaca’dan Senirkent’e giderken, Yalvaç-Senirkent yol kavşağında çıkışa varmadan yolun sağ tarafında bulunmakta idi. Zamanla kuyu kapanmış ve toprak altında kalmıştır (Ölmez, 2021). Beş yüz yıldan fazla bir geçmişi olan Çaylak Kuyusu gün yüzüne çıkarılmalı ve sembolik olarak yaşatılmalıdır.
EK- 1
Belge yer nu: COA C.BLD 59-2920
Tarih: 25 Şaban sene 1240 (14 Nisan 1825)
Der-i devlet-mekine arz-ı dai-yi mekineleridir ki
Hamid sancağına tabi Uluborlu kazası kuralarından Kabaca-i Kebir karyesinde Çaylak Çeşmesi ve Çaylak Kuyusu Vakfının muceb şurut-ı vakıf vazife-i muayyene ile iştiraken ba-berat şerif-i alişan mütevellisi olan Hüseyin bin Hasan ve karındaşı oğulları Hasan ve Ömer namun kimesneler Meclis-i Şer’i şerife gelip tevliyet-i mezkurenin nısf-ı hissesine mutasarrıf olan Hüseyin bin Hasan nısf-ı aherın dahi nısfına mutasarrıf olan Ömer bin İbrahim namlı kimesneler kendi hüsn-i rızasıyla işbu talebi olan yine Uluborlu kasabası sakinlerinden Esseyid el-Hac Hüseyin bin Mehmet’e feragat ve kasr-ı yed edüp atik beratlarını Meclis-i şeri’de yedine teslim ve merkum daileri mütedeyyin ve müstakimu’l-etvar ve tevliyet-i mezkure her veçhile layık ve müstehak ve müdir olmakla farigan-ı mekuranın kasr-ı yedlerinden tevcih ve müceddiden berat-ı şerif alişan ita ve sadaka ihsan-ı hümayun buyrulması ricasıyla bi’l-iltimas paye-i seriri saltanat a’laya arz ve ilam olundu baki’l emr hazreti menlehül emrindir. Hurrie fil-yevmi’l Hamis ve’l-işrin min şehri şaban’il muazzam li-seneti erbain ve miteyn ve elf 25 Şaban 1240 (14 Nisan 1825)
El-abdu’d-dai lid-devleti’l aliyyet’il Osmaniye
Esseyid el-Hac Hafız Osman Elmüvelle-hilafe bi-kaza Uluborlu
KAYNAKLAR
– Cumhurbaşkanlığı Arşiv Belgeleri: C.BLD 59-2920, C.EV.182-9059, EV.d. 10248, EV.d. 15150, EV.d. 23408.
– Akdemir, M. Sadık (2005), “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Uluborlu’daki Vakıf Hizmetleri”, Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları, yıl:7, sayı:13.
– Karaca, Behset (2012), XV. ve XVI. Yüzyıllarda Uluborlu Kazası, Isparta:
– Karacan, Kadir (2012), Büyükkabaca ve Yöresi Tarihi, İstanbul: Mavi Ofset
– Ölmez Fazıl (2021), Emekli İş Müfettişi Fazıl Ölmez ile 21.10.2021 tarihinde yapılan görüşme.
– Tokmak, Durmuş (2000), “Kasabamıza Asırlar Öncesi Gelen Dağlarına ve Ovalarına Adlarını Veren Türkmenler”, Büyük Kabaca Belediye Bülteni, 2000. http://buyukkabaca.tr. 05.03.2010.
– Yıldırım, Salih Zeki (2003), Tarihte Kabacalılar ve Büyükkabaca, Isparta:
NOT: Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
Dr. İbrahim KARAER
e-mail: [email protected]
Yorum bulunmamaktadır.